بسم الله الرحمن الرحیم
ماهیت قرآن و ذکر
﴿ ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ ﴾
فاطمه ارندید
مقدمه
قرآن کتابی کامل وجامع و هدفمند است. که أَهمّ أهداف آن این است، که انسان را به عقلانیّت و پیمودن راه حق، بر اساس عقل و درایت، که در سایه آن به هدایت رهنمون می گردد، تشویق می نماید. و همراه با شرح وبیان و توالی وتکرار بدون تناقض واختلاف، انسان را به، تعلّم، تفکّر و تزکیه، فرا می خواند. پس بر هر انسان حقیقت جویی که بخواهد به یقین برسد و مومن گردد و بر ایمان خود ثابت قدم بماند، لازم است که به کرّار آن را مطالعه نماید، و با تأمّل وتدبّر در آن به عمق مفاهیم آن پی ببرد و با بهره مندی از راهنمایی های آن از وساوس شیاطین انس و جن در امان بماند. در واقع معلمی آگاه و مکتبی انسان ساز است، که به جمیع ابعاد انسانی توجه نموده تا با توصیه های حکیمانه ی خود، انسان را به جهت کامل سازی و کمال پذیری وعبودیّت مطلق ومقام خلافتی که درنگاه خداوند شایستگی آن را داشته، سوق دهد. و به سر منزل مقصود که همان فلاح و رستگاری ونائل شدن به دیدار پرودگارعالم و همان حیات طیّبه ای که بدو وعده داده شده، برساند. ازاینرو که شناخت هر چه بیشترسالک راه از راهبر، بر اطمینان خاطر او می افزاید و با آن انس و الفت بیشتری پیدا می کند، بر آن شدم تا با توفیق خداوند به جستجو از ماهیّت قران و ذکراز دیدگاه خدا بپردازم و به رشته ی تحریر در آورم.
خداوند ﷻ می فرماید:
﴿ وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا ﴾ [طه:115] در آغاز کار، ما به آدم فرمان دادیم. امّا او ترک فرمان کرد و از او تصمیم درستی و اراده‌ی استواری مشاهده نکردیم. ﴿ فَقُلْنَا یَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَکَ وَلِزَوْجِکَ فَلَا یُخْرِجَنَّکُمَا مِنَ الْجَنَّهِ فَتَشْقَى ﴾ [طه:117] آن وقت گفتیم : ای آدم ! این دشمن تو و همسر تو است، پس از بهشت بیرونتان نکند که به رنج و زحمت خواهی افتاد.
در آغاز کار، خداوند با آدم عهد بسته وبه او توصیه می کند که از شیطان پیروی نکن که او دشمن تو وهمسر تو است، امّا آدم دچار غفلت می شود وترک فرمان می کند. و تصمیم درستی و اراده‌ی استواری اتّخاذ نمی کند.
خداوند ﷻ هم دستور می دهد که آدم وحوا وابلیس از بهشت فرود بیایند ودر حالیکه بعضی دشمن بعضی دیگر خواهند بود تا مدت زمانی در دنیا زندگی کنند تا دوباره مورد آزمایش قرار گیرند، پس دنیا محل آزمایش است. ﴿ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا ﴾ [ملک:2] تا شما را بیازماید کدامتان کارتان بهتر و نیکوتر خواهد بود.
کسانی که به توصیه های هدایت بخش خداوند ﷻ گوش فرا دهند گمراه وبدبخت نخواهند شد. ﴿ قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِیعًا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ فَلَا یَضِلُّ وَلَا یَشْقَى ﴾ [طه:123] خدا دستور داد : هر دو گروه شما با هم از بهشت فرو آئید برخی دشمن برخی دیگر خواهند شد، و هرگاه هدایت و رهنمود من برای شما آمد، هرکه از هدایت و رهنمودم پیروی کند، گمراه و بدبخت نخواهد شد .
واز این رو است که خداوند ﷻ عهد با بنی آدم را در قرآن به ما یادآور می شود ومی فرماید: ﴿ وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیَامَهِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِینَ ﴾ [اعراف:172] هنگامی را که پروردگارت فرزندان آدم را از پشت آدمیزادگان پدیدار کرد و ایشان را بر خودشان گواه گرفته است که : آیا من پروردگار شما نیستم ؟ آنان گفته‌اند : آری ! گواهی می‌دهیم تا روز قیامت نگوئید ما از این ( امر خداشناسی و یکتاپرستی ) غافل و بی‌خبر بوده‌ایم .
وهنگامی که خداوند ﷻ فرزندان آدم را بر خودشان گواه گرفته است، که آیا من پروردگار شما نیستم؟ همگی به زبان فطرت وزبان حال اقرار کردیم و گفتیم: بله، پس از این اقرار، خداوند ﷻ با ما عهد می بندد که حال که من پروردگار شما هستم وشما اقرار دارید، پس به شما توصیه می کنم که از شیطان پیروی نکنید که دشمن آشکار شما است وتنها مرا عبادت کنید. ﴿ أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ﴾ [یس:60] ای آدمیزادگان ! مگر من به شما سفارش ننمودم و امر نکردم که اهریمن را پرستش نکنید، چرا که او دشمن آشکار شما است ؟ ﴿ وَأَنِ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ ﴾ [یس:61] و این که مرا بپرستید و بس که راه راست همین است.
وهمچنین فریب خوردن پدر ومادر ما توسط شیطان را نیز به ما یادآور می شود تا ما خطای آنها را تکرار نکنیم. ﴿ یَا بَنِی آدَمَ لَا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّهِ… ﴾ [اعراف:27] ای آدمیزادگان ! شیطان شما را نفریبد، همان گونه که پدر و مادرتان را ( فریفت و ) از بهشت بیرونشان کرد.
واز آنجا که هر عهدی مستلزم عهدنامه ای است وهر عهدنامه ای نیز مفادی دارد، خداوند ﷻ می فرماید: ﴿ الر کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ ﴾ [هود:1] الف . لام . را . ( این قرآن ) کتاب بزرگواری است که آیه‌های آن ( توسّط خدا ) منظّم و محکم گردیده است، و نیز آیات آن از سوی خداوند ﷻ شرح و بیان شده است که هم حکیم است و هم آگاه.
فرمود: کِتابٌ أُحکمت آیَاتُهُ، «أُحکِمَت» (منظم محکم شده) بر وزن «أُفعِلَت از باب إِفعَال»که یکی از معانی آن استحقاق است. یعنی این عهد نامه پس از گواهی گرفتن خداوند ﷻ از فرزندان آدم مستحقّ محکم شدن گردیده است، وخداوند ﷻ آن را محکم نموده، ودر قالب شریعت( کتاب های آسمانی) از جمله قرآن، به منظور یاداوری، توسط پیامبران الهی به ما انعام نموده است. واز این رو است که می فرماید: ﴿ ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ﴾ [ص:1] صاد . . . سوگند به قرآن پرآوازه و والا و یادآور و بیانگر. وچون از نزد خداوند حکیم وآگاه به مصالح بندگان تدوین وفرستاده شده است، در حقانیّت آن جای هیچ شک وشبهه ای نیست. ﴿ ذلِکَ الکِتابُ لارَیبَ فِیهِ هُدیً للمتَّقین ﴾ [ بقره:2] این کتاب هیچ گمانی در آن نیست و راهنمای پرهیزگاران است .
وهرشخص متّقی ای به میزان اندیشیدن و تدبّرش در قرآن، به منظورکسب معرفت، ودرک مفاهیم، وپیروی از آن، می تواند از راهنمایی های آن بهره مند شود. کما اینکه خداوند ﷻ خطاب به رسول الله ﷺ می فرماید:﴿ وَإِنَّکَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ ﴾ [نمل:6] وتو (ای محمد) کسی هستی که قرآن از سوی خداوند حکیمِ آگاه به تو القاء و عطاء می‌گردد. «لَتُلَقَّی» مضارع مجهول از «لَقَّی» بر وزن «فَعَّل»از باب تفعیل است ویکی از معانی«فَعَّل» ،«تَفَعَّل»می باشد ویکی از کاربردهای «تَفعَّلَ» برای مطاوعه(اثر پذیری) است، پس هنگامی که چیزی به کسی القا یا عطا می شود، باید طرف مقابل هم استعداد و قابلیّت آن را داشته باشد، براین اساس خداوند حکیم وآگاه، توفیق دریافت کلام خود وابلاغ آن به دیگران را از روی لطف ومرحمت به کسی می دهد که شایستگی و قابلیّت پذیرش آن را دارا باشد. ﴿ اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ ﴾ [انعام:124] خداوند بهتر می‌داند که رسالت خویش را به چه کسی حوالت می‌دارد .
ودر آیه[28: حدید] کسب نور هدایت وبهره مندی از راهنمایی های قرآن را مشروط به ایمان به خدا ﷻ و رعایت تقوی وایمان به رسول الله ﷺ بیان فرموده است. ﴿ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَیَجْعَلْ لَکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ﴾ [حدید:28] ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! از خداوند بترسید و به پیغمبر ایمان بیاورید، تا خداوند دو پاداش از رحمت خود را به شما دهد و نیز برای شما نوری را پدیدار گرداند که در پرتو آن حرکت کنید، و شما را ببخشاید، چرا که خداوند بسیار بخشاینده و مهربان است.
پس هر شخصی برای نجات از گمراهی وبدبختی، باید با ایمان به خدا ﷻ و رعایت تقوی، وایمان به رسول الله ﷺ، به کلام خدا گوش فرا دهد وبه مطالعه مکرّر قرآن، به منظور درک مفاهیم آن وبهره مندی از راهنمایی های آن بپردازد. و به بهترین وجه ممکن از آن پیروی کند. ﴿ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِکَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ ﴾ [زمر:18] آن کسانی که به همه‌ی سخنان گوش فرا می‌دهند و به نیکوترین و زیباترین وجه از آنها پیروی می‌کنند . آنان کسانیند که خدا هدایتشان بخشیده است ، و ایشان واقعاً خردمندند. ﴿ لَقَدْ أَنْزَلْنَا آیَاتٍ مُبَیِّنَاتٍ وَاللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ ﴾ [نور:46] ما آیه‌های روشن و روشنگری را فرو فرستاده‌ایم و خداوند ﷻ هرکه را بخواهد ( در پرتو تلاش شخص و توفیق الهی ) به راه راست رهنمود می‌کند. ﴿…فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ فَلَا یَضِلُّ وَلَا یَشْقَى﴾ [طه:123] هرکه از هدایت و رهنمودم پیروی کند ، گمراه و بدبخت نخواهد شد.